ENFLASYON VERİLERİNİN TEMEL KAVRAMLARI

Soru 01: Endeks nedir?

Endeks belirli bir olaya ait sayısal verilerde zaman veya mekan boyutunda meydana gelen oransal değişimin göstergesi olarak tanımlanabilir. Endeks, ortalama ve oranların kullanıldığı işlemler dizisi sonunda bulunan ve yüzdelerle ifade edilen sayıdan ibarettir. Endekste biri kıyaslanan diğeri temel olmak üzere iki değer vardır. Kıyaslanan değer paya, temel değer paydaya yazılır. Oransal kıyaslamayı kolaylaştırmak için bölme işleminin sonucu 100 ile çarpılır. Böylece temel değer 100 kabul edilerek diğerlerinin buna göre kaç olacağı tespit edilmiş olur.

Soru 02: Endeks çeşitleri nelerdir?

Endeks hesabında, endeksin cinsine ve kapsamına uygun çeşitli yöntemler kullanılır. Bu nedenle, endeks hesaplama yöntemlerini endeks çeşitleri ile birlikte incelemek kolaylık sağlar. Endeksler şu şekilde sınıflandırılabilir:

1. Yer ve zaman endeksleri

2. Sabit ve değişken esaslı endeksler

3. Basit ve bileşik endeksler

Soru 03: Yer ve zaman endeksleri nedir?

Nüfus, üretim ve fiyat gibi herhangi bir istatistiki olaya ait değerlerin mekan içinde (bölgeler, iller itibarıyla) gösterdiği oransal değişimlerin ölçüsüne yer endeksi denir. Ancak genelde endeks denilince akla gelen zaman endeksleridir.

Yine nüfus, üretim ve fiyat gibi istatistiki olaylara ait değerlerin zaman itibarıyla gösterdiği oransal değişimlerin ölçüsüne zaman endeksi denir. Bu endeksler bir zaman serisine dayanırlar ve uygulamada yaygın olarak kullanılırlar.

Soru 04: Sabit ve değişken esaslı endeksler nasıl tanımlanır?

Endekslerin bu şekilde ayrımı genellikle zaman serileri için söz konusudur. Belirli bir dönemi veya belirli bazı dönemlerin ortalamasını esas kabul edip, serinin bütün değerlerini bunun yüzdesi olarak göstermek suretiyle elde edilen endekse sabit esaslı endeks adı verilir. Muhtelif devrelere ait verilerin karşılaştırıldığı sabit dönem değişmez.

Esas alınan dönem değişken olduğunda diğer bir ifade ile her değer bir önceki dönemin değeri ile karşılaştırıldığında buna değişken esaslı endeks denir.

Soru 05: Basit ve bileşik endeksler nasıl tanımlanır?

Basit endeksler tek maddeyi kapsayan endekslerdir. Buna karşılık bileşik endeksler iki veya daha çok maddeyi kapsamaktadır.

Soru 06: Bileşik endeksler nasıl hesaplanır?

Bileşik endeks hesabında kullanılan yöntemler şu şekilde sıralanabilir:

1. Basit toplam endeks: Endeksin kapsadığı maddelerin cari dönemdeki değerlerinin toplamı, temel dönemdeki değerlerin toplamına bölünür ve sonuç 100 ile çarpılır.

 

2. Basit endekslerin ağırlıksız aritmetik ortalaması: Temel döneme göre her madde için hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalamasının 100 ile çarpımıdır.

3. Basit endekslerin ağırlıklı aritmetik ortalaması veya ağırlıklı toplam endeks: Endeksin kapsadığı maddelerin endeksin konusuna göre tüketim, üretim, ithalat, iharacat vb. değerlerinin toplam değere oranlanarak ağırlıklandırılması ile hesaplanan endekslerdir.

Bu yöntemde yer alan temel endeksler;

3.1. Sabit ağırlıklı toplam endeks (Laspeyres Endeks): Ağırlıkların referans alındığı dönem endeksin başlangıç dönemi veya karşılaştırılan dönemlerden önceki dönemdir.

3.2. Değişken ağırlıklı toplam endeks (Paasche Endeks): Ağırlıkların referans alındığı dönem karşılaştırılan dönemlerden son dönemdir.

3.3. İdeal endeks (Fisher Endeks): Laspeyres ve Paache Endekslerinin geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Böylece ağırlıklar, karşılaştırılan dönemlerin her ikisine de ait olmaktadır.

Soru07: Endeksler hangi konular için hesaplanır?

Endeksler genellikle fiyatların yada miktarların zaman içindeki değişimlerini ölçmek için hesaplanır. Günümüzde sıklıkla kullanılan fiyat endekslerine; tüketici fiyat endeksi, üretici fiyat endeksi, inşaat maliyet endeksi, çiftçinin eline geçen fiyat endeksi, çiftçinin ödediği fiyat endeksi, dış ticaret fiyat endeksi örnek olarak verilebilir.

Çeşitli olayların miktarlarında meydana gelen oransal değişimleri ölçmek amacıyla hesaplanan miktar endeksleri de fiyat endeksleri kadar önemlidir. Sanayi üretim ve dış ticaret miktar endeksleri en çok kullanılan miktar endekslerine örnek olarak gösterilebilir.

Soru 08: Fiyat endeksi ne demektir?

Fiyat endeksi de, seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyatlarının belli bir döneme göre değişimini ölçer. Endeks oluşturmak için ilgilenilen piyasaya göre (tüketici, üretici, ihracat, ithalat vb.) ve bu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluşturulur ve seçilmiş maddelerin fiyatları dönemsel olarak izlenir. Fiyat endeksleri, fiyatlarının izlendiği mal ve hizmet piyasasına göre isimlendilir. Bunlara; tüketici fiyatları endeksi, üretici fiyatları endeksi, ihracat fiyatları endeksi, ithalat fiyatları endeksi örnek olarak gösterilebilir.

Soru 09: Fiyat endekslerine neden ihtiyaç duyulmaktadır?

Bir ülkenin ekonomik yapısının belirlenmesinde, ekonomik kararlar alınmasında, kişilerin satın alma gücünün tespitinde, ücret ve maaşların belirlenmesinde, tüketici tarafından satın alınan mal ve hizmetlerdeki perakende fiyatların tespiti ve bu fiyatlarda zaman içerisinde meydana gelen değişimin belirlenmesinde fiyat endekslerine ihtiyaç vardır. Yine sosyo ekonomik durum ve eğilimin saptanmasında, konjonktürün tayini ve geleceğe dönük kararlar alınmasında fiyat endekslerine ihtiyaç duyulmaktadır.

Soru 10: Fiyat endekslerinin hesaplanması için gereken temel değişkenler nelerdir?

Hesaplamanın yapılabilmesi için gerekli olan değişkenler;

Mal ve hizmet sepeti

Temel yıl ağırlıkları

Temel yıl fiyatları

Cari fiyatlar’dır.

Soru 11: Endekslerde mal ve hizmet sepeti nedir?

Endekslerin hesaplanabilmesi için fiyatlarının dönemsel olarak izlendiği belirlenmiş mal ve hizmetlerin listesine endeksin mal ve hizmet (madde) sepeti denir.

Endekslerde bütün mal ve hizmetlerin düzenli olarak fiyat hareketlerini izlemek çok zordur. Bu yüzden belirlenen bir ölçüte göre önemli mal ve hizmetlerle sınırlandırılarak temsil edilirler ve mal ve hizmet sepeti olarak adlandırılırlar. Seçilen mal ve hizmetler; tür, miktar ve kalite olarak açıkça tanımlanır ve endeksin amacına yönelik olarak güncelliği sağlanır.

Soru 12: Ağırlık nedir?

Endeks hesaplanabilmesi için gerekli, seçilmiş mal ve hizmetlerin toplam sepet içerisindeki değerlerine bağlı olarak aldıkları paya ağırlık denir. İki tür ağırlık söz konusudur.

Sabit ağırlık: Tüketim ya da üretim yapısı aylar ya da mevsimlerden etkilenmeyen maddelerin ağırlıklarına denir.

Değişken ağırlık: Tüketim ya da üretimi mevsimlerden etkilenen maddelerin ağırlıklarına denir.

Soru 13: Temel yıl fiyatı nedir?

Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin temel yıla ait 12 aylık ortalama fiyatlarına denir.

Soru 14: Cari fiyat nedir?

Fiyat endeksleri hesaplanabilmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin ilgili dönemde yürürlükte olan fiyatlarına denir.

Soru 15: Türkiye’de ilk fiyat endeksleri ne zaman yayınlanmıştır?

İlk olarak 1914 yılında Osmanlı döneminde İstanbul İl merkezinden derlenen 26 maddenin perakende fiyatlarıyla ağırlıksız olarak “Hayat Pahalılığı Endeksi” hesaplanmıştır. Daha sonra 1927 yılında İstanbul Ticaret Odası tarafından bir çalışma başlatılmış ve İstanbul Ticaret Odası 1929 yılında, İstanbul piyasasında toptan muamele gören 52 maddenin ağırlıklı geometrik ortalaması ile hesaplanmış “Toptan Eşya Fiyatları” endeksini yayınlamıştır Devlet İstatistik Enstitüsü hesaplanan tüketici ve üretici fiyatları endeksleri temel yılları ve kapsamına göre aşağıda sıralanmıştır:

Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE)

Temel Yıl

1955=100 Ankara için TÜFE

1958=100 Ankara için TÜFE

1968=100 11 il, Türkiye için TÜFE

1978-1979=100 14 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

1987=100 16 il, 5 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

1994=100 19 il, 7 bölge, Türkiye için Kentsel Yerler TÜFE

2003=100 81 il, 26 istatistiki bölge, Türkiye için TÜFE

Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE)

Temel Yıl

1981=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

1987=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

1994=100 Türkiye (Toptan Eşya Fiyatları Endeksi)

2003=100 Türkiye (Üretici Fiyatları Endeksi)

Soru 16: Son hesaplanan endeksler hangi yıla aittir?

Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından hesaplanan son endeksler 2005 yılına kadar 1994=100, 2005 yılından itibaren ise 2003 temel yıllı Tüketici Fiyatları ve Üretici Fiyatları Endeksleridir. Üretici Fiyatları Endeksi ilk defa 2005 yılından itibaren yayınlanmaya başlanmıştır.

Soru 17: Endeksler neden yenilenmektedir?

Sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan hızlı ve büyük bir değişim içinde olan ülkemizde zaman içerisinde teknolojinin de getirdiği yenilikler doğrultusunda; üretimi ve/veya satışı yapılan mal ve hizmetlerin değişiklik göstermesi toplumumuzun tüketim yapısında değişime neden olmaktadır.

Üretimdeki sektörlerin, firmaların ve ürünlerin paylarında ve yapılarında değişiklikler olmaktadır. Bu değişim çerçevesinde kimi mal ve hizmetler yerini yenilerine bırakırken, kimileri de tüketim içerisindeki önemini yitirmektedir.

Tüketim ve üretim yapısındaki bu değişikliklerin endekslere yansıtılabilmesi ve endekslerin güncel olması kaçınılmaz bir olgudur. Uluslararası tavsiyelerde de endekslerin beş yılda bir yenilenmesi önerilmektedir.

Güncel Enflasyon Oranlarını Görmek İçin Tıklayınız…

Benzer Konular:

1. ÜRETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ HESAPLAMA KAVRAMLARI (ÜFE)
2. Muhasebenin Temel Kavramları
3. ENFLASYON DÜZELTMESİNDE FİİLEN AYRILMIŞ KABUL EDİLEN AMORTİSMANLAR
4. DEVLET MEMURLARI MAAŞ KATSAYILARI (MEMUR MAAŞLARI ZAMMI)
5. TÜFE’YE ENDEKSLİ, DEVLET TAHVİLİ GETİRİLERİNİN VERGİLENDİRİLMESİ